Νεφέλες: μια σκιαγράφηση των χαρακτήρων

Οι Νεφέλες παίχτηκαν στα μεγάλα Διονύσια το 423 π.Χ. Θέμα του έργου οι νέες ιδέες που αντιπροσωπεύουν οι σοφιστές. Ο γέρος Στρεψιάδης, ένας απαίδευτος αγρότης, βρίσκεται σε απελπιστική οικονομική κατάσταση. Τα χρέη τον έχουν πνίξει. Ο γάμος του με μια γυναίκα από ανώτερη κοινωνική τάξη και η άσωτη ζωή του γιου του Φειδιππίδη, τον έχουν οδηγήσει σε συνεχή δάνεια. Οι δανειστές του όμως δεν μπορούν να περιμένουν άλλο. Απαιτούν τα χρήματά τους, πιέζουν, οι τόκοι ανεβάζουν το χρέος. Ο Στρεψιάδης έχει χάσει τον ύπνο του. Υπάρχει μόνο μία λύση! Το Φροντιστήριο του Σωκράτη. Καθώς ο γιος του αρνείται να πάει, αποφασίζει να γραφτεί ο ίδιος και να σπουδάσει ρητορική και σοφιστική, ελπίζοντας πως έτσι, θα μπορέσει να υπερασπιστεί τον εαυτό του στο δικαστήριο και να γλυτώσει τα χρέη του. Γρήγορα όμως θα εκδιωχθεί ως ανεπίδεκτος μαθήσεως. Ευτυχώς, ο γιος του θα πειστεί τελικά να πάει, μόνο που ο Στρεψιάδης θα το πληρώσει ακριβά.[1]
Ο Στρεψιάδης είναι χαρακτήρας τυπικά αναγνωρίσιμος, διαμετρικά αντίθετος με τον εξίσου τυπικό γιο του Φειδιππίδη. Ο γιος είναι ένας επιτηδευμένος νεαρός αστός λιμοκοντόρος, με τάση προς τη διαφθορά. Ο πατέρας πάλι είναι ένας παραδόπιστος, άξεστος γεροχωρικός, κουτοπόνηρος αλλά όχι ευφυής και βαθιά συντηρητικός.

Δεν θα ήταν δύσκολο να καταγράψει κανείς διεξοδικά τα κύρια χαρακτηριστικά των δύο μορφών (που σε αυτή την περίπτωση συνενώνουν ταυτόχρονα στοιχεία κοινωνικής θέσης και ιδιοσυγκρασίας) ή να δείξει πώς, ιδιαίτερα στην περίπτωση του Στρεψιάδη, η δράση και ο λόγος βρίσκονται σε αρμονία μεταξύ τους: πώς, με άλλα λόγια, ανακαλούνται υπό τύπον αδιάσπαστης συνέχειας ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Η άξεστη γλώσσα του γέροντα, για παράδειγμα, υποδηλώνει ταυτόχρονα τις αγροτικές ρίζες του και μια κάποια διανοητική μετριότητα και τη βαθιά ριζωμένη αντιπάθειά του προς τον σωκρατικό διαφωτισμό. Ο Στρεψιάδης, επιπλέον, δείχνει και κάποια πρωτογενή στοιχεία εξέλιξης: μαθαίνει από τα παθήματα του. Βλέπει το παρελθόν του από νέα σκοπιά, και έτσι είναι ικανός να επισημάνει το λάθος του σε όλα όσα έχουν συμβεί πριν. Αυτά συνιστούν αληθινές, αν και ελάχιστες, ενδείξεις εξέλιξης.[2]

Ο Kenneth Dover, στη σχολιασμένη έκδοσή των Νεφελών, δείχνει με ποιον τρόπο ο Αριστοφάνης μετατρέπει στην κωμωδία αυτή τον γνωστό σε όλη την πόλη Σωκράτη σε πρότυπο (φυσικού) φιλοσόφου, καθώς τον ποιητή δεν τον ενδιαφέρει και δεν θα μπορούσε να τον ενδιαφέρει η διάκριση ανάμεσα σε σωκρατικά και μη σωκρατικά στοιχεία. Πολυάριθμες μελέτες συζητούν τα επιχειρήματα και τα αντεπιχειρήματα σχετικά με τον "Αριστοφάνη και τον Σωκράτη του".

Ποια ήταν, όμως, η καινοτομία στις Νεφέλες; Απλώς η πολιτική ιδέα ότι ο Σωκράτης ήταν ένας επικίνδυνος νεωτεριστής; Στόχος του Αριστοφάνη στις Νεφέλες είναι οι σοφιστές, οι οποίοι τον 5ο αι. π.Χ. παρουσιάστηκαν ως "διαφωτιστές", και δίδασκαν με αμοιβή στους νέους της εποχής τη ρητορική τέχνη. Ο Αριστοφάνης θεωρούσε πως οι νέες ιδέες των σοφιστών οδηγούσαν τους νέους στην αμφισβήτηση των παλαιών αξιών και την αθηναϊκή δημοκρατία σε παρακμή. Τα βέλη του στράφηκαν κυρίως στο πρόσωπο του Σωκράτη, παρά τις διαφορές του με τους σοφιστές.[3]

Ο Αριστοφάνης είναι ευτυχής όταν τον χειροκροτεί η διανόηση. Σε ένα ονομαστό χωρίο επαινεί τον εαυτό του που παραλείπει στα έργα του τα συνηθισμένα χοντρά αστεία με τα οποία οι άλλοι ποιητές "γαργαλούσαν" τους λιγότερο καλλιεργημένους θεατές. Και αυτό από τον άνδρα που υποτίθεται ότι έχει εκπροσωπήσει κυρίως τον απλό λαό της υπαίθρου, ο οποίος έρχεται στην πόλη για να ευχαριστηθεί με την παραδοσιακή διασκέδαση της γιορτής και να γελάσει με τους εκλεπτυσμένους τρόπους της πόλης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο υπάρχει ένα μικρό γεγονός το οποίο δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε· ο Αριστοφάνης ανήκε σε έναν αστικό δήμο, τον ίδιο με του Κλέωνα.[4]

[1] http://www.n-t.gr/el/events/nefeles/

[2] Michael Silk, "Οι χαρακτήρες του Αριστοφάνη", στο: Γεώργιος Δ. Κάτσης (επιμ.), Θάλεια, Αριστοφάνης Δεκαπέντε μελετήματα, Σμίλη, Αθήνα 2007, σ. 163-165.
[3]Bernhard Zimmermann, "Ο Αριστοφάνης και οι διανοουμένοι", στο: Γεώργιος Δ. Κάτσης (επιμ.), Θάλεια, Αριστοφάνης Δεκαπέντε μελετήματα, σ. 189.
[4] A.W Gomme, "Ο Αριστοφάνης και η πολιτική", στο: Γεώργιος Δ. Κάτσης (επιμ.), Θάλεια, Αριστοφάνης Δεκαπέντε μελετήματα, σ. 152.

Τώρα στη θεατρική σκηνή
Νεφέλες του Αριστοφάνη, σε δραματουργική επεξεργασία και σκηνοθεσία Νίκου Μαστοράκη.
Μετάφραση Κ.Χ. Μύρης, σκηνικά-κοστούμια Νίκος Μαστοράκης, μουσική Σταύρος Γασπαράτος,
κίνηση Φωκάς Ευαγγελινός, φωτισμοί Σάκης Μπιρμπίλης, μουσική διδασκαλία Μελίνα Παιονίδου.

Παίζουν: Γιάννης Μπέζος, Μάκης Παπαδημητρίου, Αλέξανδρος Μυλωνάς, Γιάννης Νταλιάνης, Νίκος Ψαρράς, Προμηθέας Αλειφερόπουλος, Όμηρος Πουλάκης, Θάνος Τοκάκης, Μιχάλης Οικονόμου, Λαέρτης Μαλκότσης κ.α. 

Μια παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου.

4 Αυγούστου, Αμφιθέατρο Νέων Μουδανιών Χαλκιδικής.

7 Αυγούστου, Θέατρο Δάσους, Θεσσαλονίκη και περιοδεία σε πόλεις της Ελλάδας.

Related Items ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ ΕΘΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΝΙΚΟΣ ΜΑΣΤΟΡΑΚΗΣ ΠΡΙΣΜΑ