Ο Νικολάι Γκόγκολ και οι λειτουργίες της κωμωδίας

Για τον Νικολάι Γκόγκολ, ο Επιθεωρητής ήταν ένα έργο που προκαλούσε τόσο τον τρόμο όσο και το γέλιο. Η άποψη αυτή είναι το νήμα που συνδέει τα δύο δοκίμια που έχει γράψει, το Leaving the Theatre After a Performance of a New Comedy, που γράφτηκε αμέσως μετά την ιστορική πρεμιέρα το 1836 και το Denouement of the Government Inspector, που γράφτηκε μια δεκαετία αργότερα (1846). Ο Γκόγκολ δεν στόχευε να κάνει ένα εξωραϊσμένο πορτραίτο της σύγχρονης κοινωνίας, όπως γράφει στο πρώτο δοκίμιο, αλλά μια έντονη αποτύπωση των τρωτών σημείων της ρώσικης πραγματικότητας. Ο Γκόγκολ γράφει: "παρουσιάζονται όλα όσα έχουν αποκλειστεί από το φως της αλήθειας, ηθικά παραπτώματα και καταχρήσεις που συρρέουν σε έναν 'ιδανικό' τόπο συγκέντρωσης, με στόχο να βιώσει το κοινό μια έντονη περιφρόνηση αυτού που θεωρείται ανήθικο. Ο θεατής 'καταδύεται' στα βάθη της ύπαρξης του... πρέπει να είναι διαρκώς ετοιμοπόλεμος. Αυτές οι τρομακτικές εικόνες θα πρέπει να στοιχειώνουν ακατάπαυστα την φαντασία του κοινού".
Αν και η εξαντλητική ρητορική του Γκόγκολ τον τοποθετεί στην εποχή του Ρομαντισμού, η ερμηνεία στο δοκίμιο του 1836 μπορεί να διαβαστεί στο πλαίσιο των κλασικών θεωριών της κωμωδίας. Σκοπός της κωμωδίας—παραφράζοντας τον Boileau— είναι: "να διορθώσει συμπεριφορές μέσα από την γελοιοποίηση και τη σάτιρα, να διασκεδάσει και να προσφέρει στο κοινό". Η λειτουργία της κωμωδίας είναι κοινωνική. Ανοίγει ένα παράθυρο στον κόσμο. Το γέλιο, που ο Γκόγκολ αποκαλεί "λαμπερό", φέρνει στο φως την κενότητα της ζωής, έτσι ώστε αυτή να μην περνάει πλέον απαρατήρητη, αλλά να μας ενεργοποιεί και να μας κάνει να δρούμε. 
[...] Ο Επιθεωρητής είναι ένα έργο χωρίς ενάρετους αλλά και χωρίς φαύλους χαρακτήρες. Ο Χλεστακώφ έρχεται μέσα από έναν κύκλο τσαρλατάνων και απατεώνων που συναντάμε στο παγκόσμιο θέατρο, αλλά όπως ακούραστα επαναλαμβάνει ο Γκόγκολ, δεν πρέπει να ταυτίζεται με τους "κακοποιούς και τους θεατρικούς απατεώνες της κωμωδίας" για έναν απλό λόγο: ο Χλεστακώφ δεν έχει ιδέα που βρίσκεται αλλά και ούτε και συνείδηση των πράξεών του.
Ο Χλεστακώφ, για τον Γκόγκολ, είναι ένας ονειροπόλος, ένας φαντασιόπληκτος. Η φαντασία και η πραγματικότητα για τον Χλεστακώφ, έχουν αναμιχθεί σε ένα τρελό μείγμα ψευδαίσθησης. Εκθέτοντας τη γελοιότητα του κόσμου γίνεται ο ίδιος γελοίος. Ούτε ενάρετοι, ούτε κακοί οι χαρακτήρες των κωμωδιών του Γκόγκολ —τα μελοδράματα είναι κάτι διαφορετικό— είναι απλώς γελοίοι. Βρίσκονται στα μισά ενός δρόμου, ανάμεσα στη λύτρωση και στην καταδίκη. Ένα κωμικό καθαρτήριο.
Milton Ehre, "Laughing Through the Apocalypse: The Comic Structure of Gogol's Government Inspector", Russian Review, τμ. 39, τχ. 2 Απρίλιος 1980, σ. 137-149. 

Τώρα στη θεατρική σκηνή
Ο επιθεωρητής του Νικολάι Γκόγκολ, σε διασκευή και σκηνοθεσία Λίλλυς Μελεμέ.
Σε μια μακρινή επαρχία της Τσαρικής Ρωσίας, ο διοικητικός μηχανισμός του κράτους, σε αγαστή σύμπνοια με τον μηχανισμό της αγοράς, λυμαίνεται αποχαλινωμένος την κοινωνία: μίζες, δωροδοκίες, διαπλοκή, μία διαβρωμένη εξουσία που καταβροχθίζει ανενόχλητη. Αλλά η αυθαιρεσία της τοπικής μικροεξουσίας έρχεται αντιμέτωπη με την αυθαιρεσία της κεντρικής εξουσίας όταν καταφτάνει ο Γενικός Επιθεωρητής από την πρωτεύουσα. Ο τρόμος του Περιφερειάρχη, του Δικαστή, του Αρχηγού της Αστυνομίας, του Διευθυντή Εκπαιδεύσεως και του Διευθυντή του Νοσοκομείου, αλλά και ο τρόμος των εμπόρων, των εργολαβών, των προμηθευτών του δημοσίου, μπροστά στην "ανώτατη εξουσία": θα δούν οι "επίτροποι με το γερακίσιο μάτι" ότι πίσω από τα ημιτελή δημόσια έργα, τους στημένους προϋπολογισμούς και τα διπλά λογιστικά βιβλία βασιλεύει η απόλυτη κατάχρηση ή θα κάνουν τα στραβά μάτια; Θα λαδωθεί αυτή η ανωτάτη ελεγκτική εξουσία ή θα θυσιάσει τις τοπικές εξουσιούλες σε μία δική της παράσταση κάθαρσης; Θα αντέξουν οι δεσμοί της διαπλοκής ή θα πάμε όλοι στην Σιβηρία;

Αλλά ο Επιθεωρητής δεν είναι Επιθεωρητής. Είναι ένα "σαμιαμίδι", που ο μπαμπάς του τον διόρισε στην πρωτεύουσα κι αυτός χαρτοπαίζει και ξενυχτάει με ύποπτες λογοτεχνικές παρέες. Ο υποτιθέμενος Επιθεωρητής δεν έχει φιλοδοξίες απατεώνα, έχει φιλοδοξίες ποιητή. Αθώος λόγω αφέλειας, ο κατά λάθος Επιθεωρητής θα εισπράξει τα λαδώματα, θα καρπωθεί ό,τι μπορεί να του προσφέρει ως μάννα εξ ουρανού ο πανικός των διεφθαρμενων τοπικών παραγόντων και θα το σκάσει αποφασισμένος να αφιερωθεί στην λογοτεχνία. 

info: Μετάφραση Άρης Αλεξάνδρου, σκηνικά-κοστούμια Ελένη Δουνδουλάκη, επιμέλεια κίνησης-χορογραφία Μόνικα Κολοκοτρώνη, φωτισμοί Αλέκος Αναστασίου.

Παίζουν: Παναγιώτης Μπουγιούρης, Βασίλης Ανδρέου, Νικολέττα Βλαβιανού, Εύη Μητσοπούλου, Μελέτης Ηλίας, Δημήτρης Μυλωνάς, Σπύρος Τσεκούρας, Χάρης Χαραλάμπους.
Μια παραγωγή του Δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου Ρούμελης.

2, 3 Αυγούστου Θέατρο Κήπου, Θεσσαλονίκη και περιοδεία σε πόλεις της Ελλάδας.

Related Items ΝΙΚΟΛΑΙ ΓΚΟΓΚΟΛ ΠΡΙΣΜΑ